Συχνά στη σημερινή εποχή ακούμε για τις θυσίες κάποιων ατόμων προκειμένου να εκπληρώσουν τους σκοπούς τους ή για αιματηρές θυσίες που πραγματοποιούνταν παλιότερα για την εξευμένιση των δοξαζόμενων τους θεούς. Γιατί λοιπόν είναι σημαντικές η θυσία και η αυτοθυσία στην εξέλιξη του πολιτισμού ; Πάντα συνδεόταν ο άνθρωπος με την θυσία και για ποιούς λόγους πραγματοποιούνταν; Ποια η σημασία της θυσίας σήμερα;
Θυσία ονομάζεται η προσφορά διαφόρων αγαθών (π.χ. ζώων ,γεωργικών προϊόντων) ,αλλά και, αρκετές φορές ,και ανθρώπων με σκοπό την απόκτηση της εύνοιας των θεών .Στην αρχαιότερη γλώσσα ,τα σανσκριτικά, η έννοια της λέξης αυτής αποδιδόταν μέσω της λέξης dhew ,που σημαίνει καπνός .Προφανώς ο πολιτισμός αυτός ,όπως και ο μετέπειτα περσικός , βασιζόταν στην δοξασία ότι το θείο ,συνδέεται με την φωτιά (καιομένη βάτος).
Ωστόσο στην πορεία των αιώνων και μεταβαίνοντας σε πιο σύγχρονες εποχές, όπου συναντάμε πιο εξελιγμένους πολιτισμούς ,η έννοια της θυσίας αποκτά μια μεταφορική ερμηνεία ,που συμπίπτει με αυτή της αυτοθυσίας .Η εκτεταμένη έννοια αυτή θεωρούσε σαν θυσία και την προσφορά (πνευματική ή ψυχική) που πραγματοποιεί ένα άτομο με σκοπό να επιτύχει κάτι.
Προσεγγίζοντας την κυριολεκτική έννοια της θυσίας και πραγματοποιώντας μια “ιστορική αναδρομή” ,θα μεταβαίναμε στην Ουρ της Χαλδαίας ,την αρχαιότερη πόλη ,η οποία βρισκόταν σε μια περιοχή ανάμεσα στη Βαβυλώνα και τον Περσικό κόλπο και στους δύο ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη . Μάλιστα από τον Ξενοφώντα ,αργότερα ,στο έργο του Κύρου ανάβαση, οι Χαλδαίοι περιγράφονται ως ένας φτωχός ,βάρβαρος αλλά γενναίος λαός ,ο οποίος στην χώρα των Ασσυρίων ,βρίσκοντας έναν σπουδαίο πολιτισμό γρήγορα τον προήγαγαν και τον ανέπτυξαν .Εκεί λοιπόν για πρώτη φορά το 7000 π.Χ. Μας περιγράφεται η πρώτη θυσία ,στην Παλαιά Διαθήκη , που δεν ήταν άλλη από αυτή του Ισαάκ.
Συγκεκριμένα :”Όταν έφτασαν στον τόπο που τους είχε πει ο Κύριος .ο Αβραάμ έχτισε εκεί(λόφος της Μόρια ) ένα θυσιαστήριο, ετοίμασε τα ξύλα ,έδεσε τον γιό του ,τον Ισαάκ, και τον έβαλε στο θυσιαστήριο ,πάνω από τα ξύλα. Ύστερα άπλωσε το χέρι του και πήρε το μαχαίρι να σφάξει το παιδί του .Αλλά άγγελος Κυρίου του φώναξε από τον ουρανό και του είπε “Αβραάμ! Ο Θεός είδε την πίστη σου. Μην απλώσεις χέρι στο παιδί και μην του κάνεις τίποτα ,αλλά σφάξε αυτό το κριάρι ,που είναι δεμένο στο βωμό.” ”
Το απόσπασμα αυτό αποτελεί ιδανικό παράδειγμα του φόβου που είχαν οι άνθρωποι για τον Θεό και την ανάγκη τους να τον ευχαριστήσουν με σκοπό την αποφυγή τιμωρίας ή οποιασδήποτε άλλης ένδειξης δυσαρέσκειας του Θεού προς αυτούς (θάνατοι ,επιδημίες ,κακή σοδειά κ.ά.). Συνεπώς αντιλαμβανόμαστε πως οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ήταν διατεθειμένοι να προσφέρουν θυσίες μεγάλης αξίας ,όπως οι ανθρωποθυσίες, με σκοπό να ζήσουν με ευημερία και να κερδίσουν την εύνοια του δοξαζόμενου θεού τους. Επίσης σημαντικό είναι να προσθέσουμε τ’ ότι οι θυσίες των ζώων πραγματοποιούνταν για την ατομική ευχαρίστηση ,ενώ οι ανθρωποθυσίες για την ευχαρίστηση όλης της κοινότητας.
Ένας ναός το Γκομπεκλί Τεπέ (χρονολογείται γύρω στο 11.500 π.Χ.) απόδειξη θυσιών όπως αυτής του Ισαάκ ,που περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη ,καθώς έπειτα από έρευνες βρέθηκαν ,εκτός από στοιχεία που αποδείκνυαν τις δοξασίες προς την φύση και την γονιμότητα που πραγματοποιούνταν , σε μικρά πήλινα δοχεία ,θαμμένα βαθιά στο έδαφος , σκελετοί νεαρών παιδιών , που θεωρήθηκε ότι θάφτηκαν ζωντανά ως μια μαζική ανθρωποθυσία μεγάλης αξίας.
Αργότερα στην Αρχαία Ελλάδα η πραγματοποίηση θυσιών εμφανίζεται και εκεί και συνδυάζεται. Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν ήταν ζήτημα προσωπικών πεποιθήσεων και πίστης .Ήταν πρωτίστως λατρεία ,δηλαδή ενεργητική συμμετοχή σε εορτές και πανηγύρεις πομπές και τελετουργίες .Οι λατρευτικές αυτές πρακτικές διάνοιγαν ή ανανέωναν τους διαύλους επικοινωνίας των ανθρώπων με την αθάνατη φύση.
Η σχεδόν πάντα παρούσα πράξη λατρευτικής επαφής με τους θεούς ήταν η θυσία .Οτιδήποτε οι άνθρωποι θεωρούσαν πολύτιμο για τη ζωή τους ,από τα πρώτα δείγματα σοδειάς των χωραφιών τους έως το γιό ή την κόρη τους ,μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο θυσίας .
Στην Αρχαία Ελλάδα οι ανθρωποθυσίες ,όπως για παράδειγμα η θυσία της Ιφιγένειας ,της κόρης του Αγαμέμνονα, που θα θυσιαζόταν πριν τον Τρωικό πόλεμο ώστε να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος και να ξεκινήσει η εκστρατεία η οποία όμως σώθηκε από τη θεά Άρτεμη και στην θέση της τοποθετήθηκε ένα ελάφι ,αντικαταστάθηκαν από θυσίες ζώων ,γιατί θεωρούνταν ιδιαίτερα βάρβαρες .Στη Μινωική Κρήτη θυσιάζονταν στον Μινώταυρο 7 νέοι και 7 νέες από την Αθήνα , έως την εποχή του Θησέα.
Συνεπώς παρατηρούμε ότι ενώ αρχικά οι θυσίες έθεταν ,ως κριτήριο επιλογής του αντικειμένου της προσφοράς ,την αξία που ήθελαν να δώσουν οι πιστοί στην προσφορά και τον σκοπό που ήθελαν να πετύχουν ,ενώ εξελίσσεται ο πολιτισμός σιγά -σιγά ,περιορίζονται μέσω κάποιων ηθικών φραγμών που τίθονταν ή επειδή οι κοινωνίες άρχισαν να θεωρούν τον άνθρωπο ως αξία και άρχισαν να διαφαίνονται και ατομικά δικαιώματα.
Στον αιγυπτιακό πολιτισμό, όπως αναφέρει και ο Μανέθων ,γίνονταν κάθε μέρα τρείς ανθρωποθυσίες οι οποίες αφιερώνονταν στον θεό Ήλιο μέχρι και την εποχή του Αμασίου .Οι Φοίνικες πάλι έριχναν κλήρο και θυσίαζαν παιδιά ανάλογα με το πώς έπρατταν οι Καρχηδόνιοι. Σε μεμονωμένες περιπτώσεις μπορούσε να θυσιαστεί και κάποιο ζώο αλλά τότε η θυσία δεν θεωρούνταν αποτελεσματικά.
Οι άνθρωποι λοιπόν συμπεραίνουμε ότι είχαν ανάγκη να προσφέρουν στους θεούς τους κάτι με αξία για τους ίδιους με σκοπό α) να τους τιμήσουν (δοξασία), β) να τους εξευμενίσουν ,γ) να τους ευχαριστήσουν ή δ) λόγω του φόβου που ένιωθαν προς αυτούς .Επίσης οι άνθρωποι συχνά διακατέχονταν από την μοιρολατρία και την πίστη στο “κακό μάτι” π.χ. Θεωρούσαν ότι κάποιος θεός θα είχε σκοπό να αλλάξει τροπή στη ζωή τους εάν ήταν ιδιαίτερα ευτυχής και απαλλαγμένη από πιθανές δυσκολίες ,έτσι λοιπόν οδηγούνταν σε θυσίες αγαπημένων αγαθών ή και ανθρώπων .
Τα αίτια πραγματοποίησης θυσιών είναι οικονομικά και κοινωνικά .Με την εποχή της Πατριαρχίας ( 5000 π.Χ.) οι άνθρωποι περνούν στο οικονομικό σύστημα της φεουδαρχίας και της ατομικής ιδιοκτησίας ,μαθαίνουν δηλαδή ότι για να λάβει κάτι πρέπει να δώσει και κάτι σε αντάλλαγμα .Όσο αναφορά τα κοινωνικά αίτια ,έως και η φράση “αποδιοπομπαίος τράγος” περιγράφει μια θυσία που πραγματοποιούσαν οι Εβραίοι τοποθετώντας τον καλύτερο της πόλης ανάποδα σε ένα γαϊδούρι και φορώντας του δέρμα τράγου και διώχνοντάς τον στην έρημο , για να αποβληθεί η ύβρις από την κοινωνία .Αργότερα ,έδιωχναν μόνο έναν τράγο ( ο τράγος ταυτίζεται με τον Σατανά ) .
Παράλληλα προσεγγίζοντας την μεταφορική έννοια της θυσίας και περνώντας στο εννοιολογικό φάσμα της αυτοθυσίας ,είναι ιδιαίτερα εύκολο να αντιληφθούμε την συμβολή της στην εξέλιξη του πολιτισμού ,γιατί όπως είπε και ο Θουκυδίδης στο έργο του “Ιστορίαι” : “…Εγώ πιστεύω ότι ωφελούνται περισσότερο οι πολίτες όταν η πόλη ευημερεί συνολικά παρά όταν ευτυχεί κάθε πολίτης ξεχωριστά ,ενώ η πόλη συνολικά δυστυχεί… ”.
Έτσι λοιπόν ιδανικό παράδειγμα αποτελεί η υπέρτατη θυσία του Ιησού Χριστού ,ο οποίος πρόσφερε τον εαυτό του με σκοπό να λάβει όλες τις αμαρτίες των ανθρώπων πάνω Του. Ο ίδιος υποβλήθηκε σε μια σειρά σωματικών και πνευματικών κακουχιών για το ανθρώπινο καλό. Παρά λοιπόν τι όποιες δυσκολίες και αν συνάντησε , παρέμεινε πιστός στην επιθυμία της αυτοθυσίας Του για το κοινό καλό ,ακόμη και στο φριχτό βασανιστήριο της Σταύρωσής Του.
Επίσης ο βασιλιάς της θρυλικής, αρχαίας Σπάρτης ,Λεωνίδας ,έπεσε μαχόμενος κατά των Περσών στην περιοχή των Θερμοπυλών και έγινε σύμβολο πατριωτικής αυτοθυσίας. Η θυσία του Λεωνίδα και των 300 συμπολεμιστών του ,οι οποίοι συνέχισαν να μάχονται ακόμη και όταν γνώριζαν ότι δεν υπήρχε ελπίδα σωτηρίας , έγιναν ένα διαχρονικό σύμβολο.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης και η αυτοκτονία του Σωκράτη .Με την αυτοθυσία του δεν ήθελε παρά να αποδείξει στους υπόλοιπους την μεγάλη αλήθεια που γι’ αυτόν ήταν αυτονόητη : Πως με τον αδιαμαρτύρητο θάνατό του αποδείκνυε πως έμενε πιστός στις πεποιθήσεις του που σε όλους δίδασκε μια ζωή.
Συνεπώς ,κατανοούμε ότι η θυσία συμβάλλει ιδιαίτερα στην εξέλιξη του πολιτισμού αφού : α)αποτελεί μέσο επίτευξης σημαντικών έργων (π.χ. Γεφύρι της Άρτας -θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα ) ,β) εφαρμόζεται η θεωρία της προσφοράς για το κοινό καλό ,γ)βαθμιαία γίνεται κατανοητή από τους ανθρώπους η βαρβαρότητα της πραγματοποίησης αιματηρών θυσιών – η αξία της ανθρώπινης ζωής ,εφαρμόζοντάς τις πλέον με την προσωπική αυτοθυσία που προκαλείται αρκετές φορές μέσω της σύγκρουσης ρόλων , δ) αποτελούν σημαντικό τμήμα της θρησκείας στην οποία και διαμορφώνονται ουσιαστικά οι ηθικές αντιλήψεις αλλά και η προσωπικότητα του ατόμου.
Καταληκτικά παρόλο που αρκετοί πιστεύουν ότι έμπρακτες πράξεις αυτοθυσίας στη σύγχρονη κοινωνία δεν υπάρχουν ένα αξιοθαύμαστο παράδειγμα αυτοθυσίας είναι αυτό του Όλεγκ Ιβάνοβισχ Οκριμένκο ,γνωστός και ως “Ήρωας της Ρωσίας” ο οποίος κατά τη δίωξη ενός κακοποιού ,όταν αυτός έριξε χειροβομβίδα απειλώντας τη ζωή ενός ομήρου και όλων των αστυνομικών που βρίσκονταν εκεί γύρω ,ο Όλεγκ Ιβάνοβισχ Οκριμένκο έπεσε πάνω της καλύπτοντάς την με το σώμα του ,απορροφώντας την έκρηξη και σώζοντας όλους τους παρευρισκόμενους. Παράλληλα στη σύγχρονη κοινωνία η θυσία εμφανίζεται και με την μεταφορική της σημασία τις περισσότερες φορές κυρίως κατά τη σύγκρουση κοινωνικών ρόλων κάποιων ατόμων (π.χ. Ο γονέας ο οποίος λόγω της υποχρέωσής του να φροντίσει το άρρωστο παιδί του ,θυσιάζει το ημερομίσθιό του στη δουλειά) .
Δυστυχώς όμως ,κάποιες ομάδες ατόμων ,εξαιτίας του φανατισμού που τους διακατέχει ,παρερμηνεύουν τη σημασία της θυσίας (π.χ. Τζιχαντιστές ) και καταπατώντας τα φυσικά, ανθρώπινα δικαιώματα ,αγνοώντας τα δικαιώματα των ανθρώπων στη ζωή αυτοκτονούν κάποιες φορές αλλά παράλληλα παρασέρνουν στο θάνατο και αθώους ,πιστεύοντας ότι κάνουν το σωστό ,απαλλάσσουν τον κόσμο από του “άπιστους “. Τέλος προσπαθώντας να αναλύσουμε περισσότερο τις εννοιολογικές πτυχές της θυσίας ,κατανοούμε ότι συχνά προβάλλουν τον άνθρωπο ως μέσο και όχι ως σκοπό ,κάτι που είναι λάθος ,διότι θα ΄πρεπε η ευτυχία των ανθρώπων να βρίσκεται στην συνολική ευημερία και όχι στην μεταχείριση κάποιων κοινωνικών ομάδων (π.χ. Αμόρφωτοι άνθρωποι), με στόχο την απόκτηση της προσωπικής ευτυχίας και της κάλυψης των συμφερόντων.
Συνοψίζοντας ,τα χρόνια αυτά , αρκετές φορές ο αληθινός λόγος για τον οποίο πραγματοποιείται κάποια θυσία ,κρύβεται κάτω από μία κίβδηλη εικόνα η οποία μας παρουσιάζεται ως η αιτία με σκοπό φυσικά , την απόκρυψη της πραγματικής κυρίως για την κάλυψης προσωπικών συμφερόντων .Ως άξιοι λοιπόν πολίτες οφείλουμε να αναρωτηθούμε : Είναι πραγματικά η θυσία ένας τρόπος επίτευξης ενός στόχου για το κοινό καλό ,ή εξυπηρετεί άλλους σκοπούς ;
Γράφει η Νικολέττα Στρέπκου